ΔΙΑΛΥΣΗ ΜΟΝΗΣ ΑΓΙΑΣ ΣΩΤΕΙΡΑΣ ΑΣΙΝΗΣ, ΑΠΟ ΤΟ ΜΥΘΟ ΣΤΗΝ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ

«Ἡμίσειαν ὥραν μακράν τοῦ Ναυπλίου ἀνατολικῶς τοῦ ὅρμου τῆς Καραθώνας ὑπῆρξέ ποτε Μονή τοῦ Σωτῆρος Χριστοῦ, τῆς Μεταμορφώσεως τοῦ Σωτῆρος ἤ κοινῶς τῆς Ἁγίας Σωτείρας λεγομένη. Έκ τῶν ἐν τῳ περιβόλῳ τῆς Μονῆς ταύτης κτισμάτων τά μέν κελλία ἔχουσι καταπέσει σχεδόν πάντα, σώζεται δέ, πλήν ὑψηλοῦ πεντωρόφου πύργου πιθανῶς χρησίμου πρός ἄμυναν τῶν Μοναχῶν κατά τῶν πειρατῶν, καί ὁ Ναός τῆς Μονῆς μέτριος τό μέγεθος καταλήγων εἰς ὀροφήν ἐκ δύο ἀετωμάτων τεμνόντων ἄλληλα καί σχηματιζόντων ἄνωθεν μέν σταυρόν, ἔσωθεν δέ τοῦ Ναοῦ θόλον ταπεινήν. Ὁ Ναός οὗτος ἱδρύθη κατά πᾶσαν πιθανότητα κατά τόν ΙΕον αἰῶνα, ἐκοσμήθη δέ δι’ εἰκόνων, ὧν τινες διατηροῦνται ἔτι ἐν καλῆι καταστάσει, τῳ 1570, ὡς μαρτυρεῖ ἡ ἐν τῃ δεξιᾶι ἀψίδι τοῦ Ναοῦ διατηρουμένη ἑξῆς ἐπιγραφή:

«Ἀνηστορήθη ὁ θεῖος καί πάνσεπτος Ναός τοῦ Κυρίου καί Σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ διά συνδρομῆς καί κόπου κυρίου Μιχαήλ Φανταλοῦρι, εἰς ψυχικήν αὐτοῦ σωτηρίαν καί τῶν αὐτοῦ γοναίων, πατριαρχεύοντος τοῦ Παναγιωτάτου καί Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου κυ(ρίου) Μητροφάνους, άρχιερατεύοντος τοῦ πανιερωτάτου Μητροπολίτου τῆς Ἁγιωτάτης Μητροπόλεως Ναυπλίου καί Ἄργους κυρίου Διονυσίου. Ὁμοίως καί κύ(ριος) Διονύσιος μοναχός καί Ἀνανήου μοναχοῦ εἰς ψυχικήν αὐτῶν σωτηρίαν (καί) τὼν αὐτοῦ γοναίων»

Ἐπί ἔτους ΖΟΗ΄ (7078 = 1570 μ. Χ.) νεμήσ(εως) Γ΄ μηνί Νοευρίῳ κη΄.»

[Μιχ. Λαμπρυνίδου «Η ΝΑΥΠΛΙΑ», υποσ. σελ. 26. (1)]

Όπως ίσως κατάλαβε ο αναγνώστης, πρόκειται για την Αγία Σωτείρα που βρίσκεται στην περιοχή της κοινότητας Ασίνης και συγκεκριμένα κοντά στην δυτική της παραλία (Μελίσσι), ανατολικά του όρμου της Καραθώνας. Στην οικογένειά μου έχει διασωθεί, από παράδοση, ένας μύθος που αναφέρεται στη διάλυση του μοναστηριού. Πιθανότατα δημιουργός του μύθου ήταν ο πρόγονός μου Παπαγιώργης Μηναίος, πρώτος παπάς δάσκαλος και ληξίαρχος μετά την Τουρκοκρατία στην Ασίνη (Τζαφέραγα τότε). Από γενιά σε γενιά έφθασε σ’ εμένα. Ήταν από τις διηγήσεις που άκουγα όταν ήμουν μικρός και λίγα χρόνια πριν το θάνατο της γιαγιάς μου της είχα ζητήσει και μου τον ξαναδιηγήθηκε για να τον καταγράψω έτσι, όπως τον έλεγε εκείνη.

 Διηγείται, λοιπόν, η γιαγιά μου Κατίνα Η. Μηναίου:

«Αυτή την ιστορία την είχα ακούσει από τον πεθερό μου και ’κείνος από τον παππού του τον Παπαγιώργη. Η Αγια Σωτείρα ’τανε παλαιότερα μοναστήρι με καλογέρους. Εκεί ’χανε και βόδια, πρόβατα, που οι καλογέροι τα φυλάγανε. Δίπλα στην εκκλησία φαίνονται κάτι χαλάσματα σα μαντριά· ’κει μέσα βάζανε τα ζώα. Εκείνοι καθόντουσανε απάνω, στον πύργο. Εκεί ’χανε ένα καζάνι και βράζανε συνέχεια λάδι. Άμα πήγαινε κανας εχτρός κοντά στην πόρτα, του το χύνανε απάνω του και τον ζεματάγανε. Αυτό ’τανε το ντουφέκι τους (όπλο τους) τότε. Τι άλλο να κάνανε;

Κάποτε τους κάνανε πόλεμο οι δαιμόνοι, που θέλαν να τους διώξουνε από κει. Τους παρουσιαζόντουσανε σαν τέρατα, σα θεριά για να τους φάνε. Εκείνοι, οι καλόγεροι, πολεμάγανε με το σταυρό και την προσευκή τους να τους νικήσουνε. Μαζευόντουσανε στην εκκλησία, προσευκιόντουσανε και ψέλναν όλοι μαζί.

Μια νύχτα ο ’γούμενος διάταξ’ ένα καλόγερο να ’ρθει στο χωριό να ρωτήσει τον Παπαγιώργη τι να κάνουνε. Ο καλόγερος όμως φοβότανε το δρόμο.

- Μη φοβάσαι, του λέει ο ’γούμενος. Το σταυρό σου να κάνεις ολοένα στο δρόμο και μη φοβάσαι. Δε θα σε πλησιάσουνε.

Ξεκίνησ’ αυτός να πάει στο χωριό. Στο δρόμο του παρουσιαζόντουσαν οι δαιμόνοι σα θεριά μ’ ανοιχτό στόμα που ’βγαζε φωτιές, με μεγάλα δόντια, νύχια, κέρατα. Όμως δεν τονε πλησιάζανε γιατί ολοένα έκανε το σταυρό και την προσευκή του. Ωσπού ’φτασε στο χωριό και τα ’πε όλα στον παπά:

-  Πες μας παπούλη, τι να κάνουμε; 
- Την προσευκή σας, συνεχίστε με την προσευκή σας κι άμα πιστεύουτε θα νικήσουτε.

Γύρισ’ εντέλει ο καλόγερος στο μοναστήρι και το ’πε στο ’γούμενο και στους άλλους. Έτσι και έγινε. Συνεχίσανε την προσευκή τους κι οι δαιμόνοι φύγανε. Οι καλογέροι πιστέψανε ότ’ είχανε νικήσει! Οι δαιμόνοι όμως σκεφτήκανε και κάνανε κάτι άλλο. Μπήκανε στο μυαλό τους και τους βάλανε την ιδέα ότι τώρα, αφού νικήσανε τους δαιμόνους, είν΄ Άγιοι και τους αξίζει να πάνε στ’ Άγιο νόρος. Ξεκινήσανε λοιπόν να πάνε. Ένας καλόγερος που ’τανε κουτσός ο κακομοίρης δεν μπόρειγε να πάει μαζί τους, κάθισε σε μια πέτρα, απ’ όξω, και τους κοίταγε που φεύγανε. Είδε τότ’ ένα δαίμονα να πηγαίνει μπροστά τους, κουνώντας τη νουρά του πότε δεξιά πότ΄ αριστερά σα να σκούπιζε το δρόμο να περάσουνε. Στ’ Άγιο νόρος δεν τους δεχτήκανε, ούτε γυρίσανε όμως πίσω, στην Αγια Σωτείρα. Το μοναστήρι διαλύθηκε. Γκρεμίστηκε κι ο πύργος. Οι δαιμόνοι ’χανε νικήσει! Αμ υπάρχουνε κι οι δαιμόνοι, τι νομίζεις; Άμα δεν υπήρχανε…»

Μεγαλώνοντας, ο πραγματικός λόγος της διάλυσης ήταν πάντα για μένα ένα ερώτημα που ζητούσε την απάντησή του. Ώσπου συνάντησα στ’ απομνημονεύματα του Μακρυγιάννη κάτι σχετικό με διάλυση μοναστηριών και ανατρέχοντας σε άλλη ιστορική πηγή βρήκα την απάντηση. Να, λοιπόν, πως παρουσιάζεται η ιστορία μέσα από κείμενα του ιστορικού Γ. Ρούσσου, που αναφέρεται στο θέμα εκτεταμένα, σε συνδυασμό με τ’ απομνημονεύματα του Ι. Μακρυγιάννη και άλλες πηγές:

«Λίγες ἐβδομάδες μετά τήν ἀπόσχιση τῆς Ἐκκλησίας ἀπό τό Οἰκουμενικό Πατριαρχεῖο (23 Ιουλίου/04 Αυγούστου 1833) ὁ Μάουρερ (…) ἐδημοσίευσε ἕνα διάταγμα (Β. Δ. 25^ης Σεπτεμβρίου/07 Οκτωβρίου 1833) μέ τό ὁποῖο καταργήθηκαν διά μιᾶς 412 μοναστήρια, ἀπό τά 500 πού ὑπῆρχαν στήν ἀπελευθερωμένη χώρα. Πρόχειρη δικαιολογία ἦταν ὅτι στά καταργημένα αὐτά μοναστήρια, ἀσκήτευαν ἐλάχιστοι μοναχοί (…). Ἡ βαθύτερη ὅμως ἐξήγηση τοῦ αἰφνιδιαστικοῦ μέτρου που εἶχε λάβει ἡ Ἀντιβασιλεία ἦταν ὅτι τά 412 ἐκεῖνα μοναστήρια εἶχαν μεγάλη κτηματική περιουσία, τήν οποῖαν καί ἐδήμευσε τότε ἡ βαυαρική κυβέρνηση, ὑπέρ του δημοσίου ταμείου (…). Ὅτι δέ ὁ πραγματικός σκοπός τῶν Βαυαρῶν κυβερνητῶν ἦταν ὄχι ἡ ἀναδιοργάνωση τῶν μοναστηριῶν, ἀλλά ὁ σφετερισμός τῆς περιουσίας τους ἀποδεικνύεται ἀπ’  ὅσα ὑπογραμμίζει σχετικῶς ὁ Μάουρερ, ὁ ὁποῖος φθάνει νά ὑποστηρίζει ὅτι «τό ¼ τῆς ἀκινήτου κτήσεως ἐν Ἑλλάδι, ἀνῆκε εἰς τά μοναστήρια ἀνδρών», γιά νά προσθέση ἀκόμη καί τίς ἐξῆς λεπτομέρειες: «Σύμφωνα μέ τίς καταστάσεις εὐρίσκοντο εἰς τήν Πελοπόννησον μόνον 711 μοναχοί μέ καθαρόν ἐτήσιον εἰσόδημα 214.800 ἱσπανικών ταλλήρων ἤ δραχμῶν 1.288.800 (…). Διεκήρυξαν μέν οἱ Βαυαροί κυβερνῆτες ὅτι τά εἰσοδήματα τῶν κατασχεθέντων μοναστηριακῶν κτημάτων «Θά εἰσήρχοντο εἰς τό διά τήν Ἐκκλησίαν καί τά Σχολεῖα ἱδρυθέν τότε Ταμεῖον», στήν πραγματικότητα ὅμως (…) τό μέγιστο μέρος ἐδαπανᾶτο γιά τοὐς μισθούς τοῦ βαυαρικοῦ στρατοῦ καί τῶν ἀξιωματούχων τοῦ πολυδάπανου καθεστῶτος.» (2)

««Λήστευσις» χαρακτηρίστηκε ἡ δήμευση αύτή. Ὁ χαρακτηρισμός εἶναι βαρύς ἀλλά φανερώνει ἀκριβῶς τἠν ἐντύπωση πού προεκλήθη ἀπό τἠν αὐθαίρετη ἐκείνη ἀπόφαση.» (2)

«Διάλυσαν τά μοναστήρια· συνφώνησαν μέ τούς Μπαυαρέζους καί πούλαγαν τά δισκοπότηρα κι’ ὅλα τά γερά (εν. ιερά) εἰς τό παζάρι·  καί τά ζωντανά διά δίχως τίποτα (εν. όσσο-όσσο). Παῖρναν οἱ τοιοῦτοι (…) τά ζωντανά τῶν  μοναστηργιῶν (…) καί τά βόσκαγαν (…) τά μοναστηριακά τά ζωντανά, ὁποῦ κάμαν λάφυρα (…).» (3)

«Ἐρωτήσετε τά δημοπρατήρια τῶν Ἐπαρχιῶν (…). Τά ἀντικείμενα τῆς λατρείας ζώντων καί ἀποθαμένων χριστιανῶν ἐπωλήθηκαν ὡς λάφυρα πολέμου (…). Θεῖα εἰκονίσματα! τί χειρότερο ἠθέλατε πάθῃ, ἄν σᾶς αἰχμαλώτιζε πειρατής Ἀφρικανός τοῦ Μεσογείου!» (4)

«Χιλιάδες καλόγηροι ἐξεβλήθησαν ἀπό τά μοναστήρια τους (…). Οἱ ἀποδιωχθέντες ἀσκηταί καταδικάστηκαν νά περιπλανῶνται ἀπό χωριό σέ χωριό, ἀναζητῶντας τροφή καί στέγη. Οἱ γηραιότεροι περιφέρονταν διεκτραγωδοῦντες τήν δυστυχία τους καί ἀναθεματίζοντες τούς Βαυαρούς. Πολλοί ἄλλοι ἐξελίχθησαν σέ ἀξιοθρήνητους ἐπαῖτες.» (2)

«… καί οἱ καϊμένοι οἱ καλογέροι, ὁποῦ ἀφανίστηκαν εἰς τόν ἀγῶνα, πεθαίνουν τῆς πείνας μέσα στούς δρόμους (...).» (3)

«… τά μοναστήρια (…) ἐκλείσθησαν, γιά νά μετατραποῦν σέ στρατῶνες καί σε ἱπποστάσια τοῦ  βαυαρικοῦ στρατοῦ, ἤ νά μεταβληθοῦν σέ ἐρείπια μέ τήν πάροδο τοῦ χρόνου.» (2)

«Ἀφάνισαν ὅλως διόλου τά μοναστήρια (…).» (3)

«… τά μοναστήρια τά οποῖα ἀπεγύμνωναν ἦσαν ἐπί αἰῶνες ἕνας ἀπό τούς στύλους τῆς Ὀρθοδοξίας καί εἶχαν προσφέρει στόν ὑπόδουλο ἑλληνισμό ὕψιστες ὑπηρεσίες. Ἦσαν, μετά τό Οἰκουμενικό Πατριαρχεῖο, ὁ δεύτερος φάρος παραμυθίας καἰ ἐλπίδας γιά τούς σκλαβωμένους Χριστιανούς. Σέ πολλά ἀπό αὐτά εὔρισκαν καταφύγιο οἱ κυνηγημένοι ἀπό τούς Τούρκους ραγιάδες, καί ἀσφαλές κρυσφύγετο οἱ ἀρματωλοί  καἰ οἱ κλέφτες (…).» (2)

«… ὁποῦ αὐτά τά μοναστήρια ἦταν τά πρῶτα προπύργια τῆς ἀπανάστασής μας. Ὅτι ἐκεῖ ἦταν καἰ οἱ τζεμπιχανέδες μας κι’ ὅλα τ’ ἀναγκαῖα τοῦ πολέμου· ὅτ’ ἦταν παράμερον καί μυστήριον ἀπό τούς Τούρκους.» (3)

«Ἄλλα μοναστήρια διατηροῦσαν ἕνα εἶδος σχολείων, ὅπου τά Ἑλληνόπουλα ἐμάθαιναν ἀνάγνωση ἀπό τό ψαλτήρι, καί μαζί μέ τά «γράμματα» διδάσκονταν, ἀπό τούς ἀπλούς μοναχούς, καί τό ἀναστάσιμο μάθημα τῆς ἐλευθερίας. Τό θρυλικό «Κρυφό Σχολείο» ἦταν δημιούργημα, ἐν πολλοῖς, τῶν μοναστηριῶν ἐκείνων γιά τοῦτο καί ὁ ὑπερβολικός, πράγματι, ἀριθμός των (…). Τά περισσότερα ἀπ’ αὐτά εἶχαν ἱδρυθῆ ἀκριβῶς γιά τόν σκοπό αὐτόν – νά καλύπτουν τό τραγικό κενό τῆς ἐλλείψεως κανονικῶν σχολείων, τά ὁποία δέν ἐπέτρεπε ὁ Τοῦρκος (…).» (2)

«Ἀλλά τό πιό ἀπαράδεκτο ἐπί τοῦ προκειμένου ἦταν ἡ ἑρμηνεία ποὐ ἔδινε ἡ Ἀντιβασιλεία στήν αὐθαίρετη ἐκείνη ἐνέργειά της. Ἀντιμετώπιζε τά μοναστηριακά κτήματα ὡσάν νά ἦσαν προϊόν κλοπῆς (…).» (2)

«Καί θυσιάσαν οἱ καϊμένοι οἱ καλογέροι· καί σκοτώθηκαν οἱ περισσότεροι εἰς τόν ἀγῶνα. Καί οἱ Μπαυαρέζοι παντήχαιναν (διέδιδαν) ὅτ’ (οι καλόγεροι) εἶναι οἱ Καπουτζῖνοι τῆς Εὐρώπης, δέν ἤξεραν ὅτ’ εἶναι σεμνοί κι’ ἀγαθοί ἄνθρωποι καί μέ τά ἔργα τῶν χεριῶν τους ἀπόχτησαν αὐτά, ἀγωνίζοντας καί δουλεύοντας τόσους αἰῶνες· καί ζοῦσαν μαζί τους τόσοι φτωχοί κ’ ἔτρωγαν ψωμί.» (3)

Η ευθύνη βέβαια για την απόφαση αυτή δεν βαρύνει εξ ολοκλήρου την αντιβασιλεία. Συνεργάστηκαν και Έλληνες πολιτικοί, επιστήμονες, κληρικοί:

«… μέ τήν συμπαράσταση πάντοτε τοῦ Φαρμακίδη, τοῦ Τρικούπη καί τοῦ Σχινᾶ (…).» (2)

«Καί οἱ (...) τῆς πατρίδας πολιτικοί μας καί οἱ (...) ἀρχιγερεῖς κι’ ὁ (...) Κωσταντινοπολίτης Κωστάκης Σκινᾶς συνφώνησαν μέ τούς Μπαυαρέζους καί χάλασαν καί ρήμαξαν ὅλους τούς ναούς τῶν μοναστηριῶν.» (3)

Στην εφαρμογή του διατάγματος βοήθησαν πολλοί άρπαγες της εποχής, προσκείμενοι στο καθεστώς, προσβλέποντες σε ατομικό όφελος. Οι «τοιούτοι» όπως του ονομάζει ο Μακρυγιάννης, οι «επιτήδειοι» όπως θα λέγαμε σήμερα.  Μεταξύ των 412 εκείνων μοναστηριών, φαίνεται πως ήταν και η Αγια Σωτείρα μας. Ο πρόγονός μου Παπαγιώργης Μηναίος ήταν ήδη ιερέας Αγίου Δημητρίου του Τζαφέραγα, από το 1824 ή ’25, σύμφωνα με ιδιόχειρή του σημείωση.

Αν τώρα ξαναδιαβάσουμε το μύθο, εύκολα θα καταλάβουμε την ιστορική αλήθεια που κρύβει μέσα του. Μας ομιλεί για πόλεμο που έκαναν οι δαιμόνοι στους καλογέρους και φυσικό είναι να έχει ως τόπο αντίστασης την εκκλησία και ως μέσον την προσευχή. Όμως οι δαιμόνοι του μύθου δεν ήσαν άλλοι από τους χωροφυλάκους ή στρατιώτες και άλλους που είχαν έρθει να φροντίσουν με κάθε τρόπο για την εφαρμογή του διατάγματος. Φαίνεται λοιπόν πως οι καλόγεροι αντιστάθηκαν οχυρωμένοι και προσευχόμενοι στον πύργο τους, όπου άντεξαν για μακρό χρόνο, έχοντας αρκετά εφόδια. Σύμβουλός και εμψυχωτής τους ο Τζαφεραΐτης Παπαγιώργης, που προφανώς τους συμβούλευσε επιμονή στον αγώνα τους, σε μια τουλάχιστον περίπτωση που κατόρθωσαν να επικοινωνήσουν μαζί του, όταν κάποιος απ’  αυτούς διέφυγε νύχτα τον πολιορκητικό κλοιό. Γι αυτό άλλωστε και η αποστολή του έγινε νύχτα. Διότι οι πολιορκητές ήσαν άνθρωποι και όχι δαίμονες· και από τους ανθρώπους πιο εύκολα διαφεύγεις τη νύχτα, αν μάλιστα το περιβάλλον σου είναι γνωστό, ενώ αυτοί είναι ξένοι. Αντίθετα, σύμφωνα με τις λαϊκές δοξασίες, οι δαιμόνοι είναι δυνάμεις του σκότους, «η νύχτα τους ανήκει» (5).

Κάποτε, φαίνεται, οι πολιορκητές έφυγαν και οι καλογέροι πίστεψαν ότι νίκησαν. Στην πραγματικότητα όμως, οι αρχές είχαν επιλέξει άλλο τρόπο για να πετύχουν  το σκοπό τους, μιας και με τον πρώτο συναντούσαν δυσκολίες, ενώ είχαν εναντίον τους και την κοινή γνώμη* [*«Ἡ διάλυσις τῶν μοναστηρίων παρήγαγε πανταχοῦ βαθυτάτην δυσαρέσκειαν» (6)]. Ήρθαν σε διαπραγματεύσεις μαζί τους και προσπάθησαν να τους καθησυχάσουν υποσχόμενοι να τους μεταφέρουν, αν όχι στο Άγιο Όρος, σε άλλο μεγαλύτερο μοναστήρι. Ίσως και να ήταν αυτό αξίωση των καλογέρων και οι αρχές προσποιήθηκαν πως συμφωνούν. Εκείνοι παρέδωσαν το μοναστήρι, αλλά η υπόσχεση δεν τηρήθηκε. Ήταν, απλώς, το τέχνασμα για να εξαπατήσουν τους άτυχους καλογέρους και να τους βγάλουν από το μετερίζι τους· και από τη στιγμή που βγήκαν, δεν υπήρχε γι’  αυτούς επιστροφή. Ακολούθησαν την τύχη των χιλιάδων άλλων ομοιοπαθών. Έτσι, διαλύθηκε και το μοναστήρι της Αγια Σωτείρας Ασίνης μαζί με τα άλλα 411. Γκρεμίστηκε κι ο πύργος. Οι «δαιμόνοι» είχαν νικήσει!

Ας δούμε τώρα, πως περιγράφει την επίσκεψη διαλυμένου μοναστηριού ο Π. Σούτσος (7) στο ποίημά του:

 «ΤΟ ΜΟΝΑΣΤΗΡΙΟΝ

Εἰς τόν ναόν σου σήμερον το πένθος βασιλεύει·

Αἱ ἅγιαι εἰκόνες σου, τά ἱερά σου σκεύη

Κ’ οἱ κρυσταλλώδεις λύχνοι σου ἡρπάγησαν ἀθρόοι,

Καί τήν ἁγίαν τράπεζαν ἐκάλυψεν ἡ χλόη.

Τόν ζευγολάτην μοναχόν τοῦ ὄρθρου του ἡ ὥρα

Μετά σημάντρου δἐν καλεῖ στό ἄροτρόν του τώρα.

Τό ζεῦγος του τ’  ἀροτρικόν βιαίως διελύθη

Καί χεῖρας εὐεργέτιδας τό ἔθνος ἐστερήθη.

Ὦ βιαιότης ἀσεβής! ὦ ἱεροσυλία!

Γυμνώθησαν οἱ νάρθηκες, οἱ θόλοι, τά κελλία,

Καί εἰς τῆς Μεταλήψεως τήν ἀργυρᾶν φιάλην

Μεθᾶ ὁ κλέπτης ἔφορος μ’  ἀναίδειαν μεγάλην.»

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:

1. Μιχ. Γ. Λαμπρυνίδου «Η ΝΑΥΠΛΙΑ», έκδοσις Β΄, σελ. 26, Αθήναι, τυπ. Κλεισιούνη 1950.

2. Γεωργίου Ρούσσου «ΝΕΩΤΕΡΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ 1826-1974», τόμ. Β΄, σελ. 238-240, εκδ. Ελληνική Μορφωτική Εστία, Αθήναι 1975.

3.  «ΑΠΟΜΝΗΜΟΝΕΥΜΑΤΑ ΤΟΥ ΣΤΡΑΤΗΓΟΥ ΙΩΑΝΝΟΥ ΜΑΚΡΥΓΙΑΝΝΗ», τόμ. β΄, σελ. 77-78, εκδ. Πέλλα, Αθήναι.

4.  Ανώνυμο φυλλάδιο «Ἁπλῆ γλῶσσα»,  σελ. 94, εκδοθέν υπό Γ. Τερτσέτη το 1847.

5.  Franco Cardini «Διάβολος, ο άρχοντας του Κακού - Ο Διάβολος και οι δαίμονες στη Λαογραφία», Μηνιαίο περιοδικό ιστορικής ύλης «ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΗ», τεύχ. 218, Αύγουστος 1986.

6. «Βλ. Μένδελ. τόμ. Β΄, σελ. 649 και Κρέμου τόμ. Β΄, α΄, σελ. 1027» (3)

7.   Π. Σούτσου ποιητική συλλογή «Η Κιθάρα», έκδοσις α΄, σελ. 31,  του 1835.

Δημοσίευσή μου στην Απόπειρα Λόγου και Τέχνης, περιοδική έκδοση της Πρωτοβουλίας Δημοτών Ναυπλίου, τεύχ. 2, καλοκαίρι του 1991. Υπάρχει και γαλλική μετάφραση υπό του κ. Bernard Salomon, δημοσιευμένη στη Γαλλία. Οι φωτογραφίες είναι από το αρχείο μου, δικής μου λήψης κατά την Καθαρά Δευτέρα του 1990.

Ηλίας Κ. Μηναίος